تاریخچه تأسیس

مؤسسه بوشنیاکی در سال ۱۹۸۸ در زوریخ تأسیس شد. بنیان‌گذار آن عادیل ذولفکارپاشیچ، شخصیت برجسته بوسنیایی-هرزگوینی و بوشنیاکی، اندیشمند، سیاستمدار و حمایت‌گر فرهنگی است که همراه با همسرش تاتیانا ذولفکارپاشیچ نیم قرن از عمر خود را به جمع‌آوری، طبقه‌بندی و نظام مند کردن منابع مختلفی در مورد بوسنی و هرزگوین، به‌ویژه منابع تاریخی، ادبی، روزنامه‌ای، دست‌نویس، آرشیوی-مستند، هنری و فولکلوری اختصاص داد.

کار و تلاش مخلصانه آن‌ها منجر به تحقق ایده ایجاد مؤسسه بوشنیاکی با ساختار یک بنیاد شد، ایده‌ای که نخستین‌بار در سال‌های آغازین مهاجرت عادیل ذولفکارپاشیچ در ذهن او شکل گرفت. از زمان تأسیس، مؤسسه بوشنیاکی نهادی بوده که تلاش دارد به مرکز توسعه فرهنگ مدنی و ارزش‌های بوشنیاکی تبدیل شود.

با تاسیس مؤسسه بوشنیاکی در سال ۱۹۸۸ در زوریخ در محوطه دانشگاهی، بنیان‌گذار آن امیدوار بود که روزی شرایط لازم برای انتقال آن به بوسنی و هرزگوین فراهم شود. در این مؤسسه، کتابخانه‌ای قرار داشت که آن زمان بیش از ۶۰ هزار نسخه کتاب داشت و سال به سال تکمیل و گسترش می‌یافت.

کتابخانه همچنین دارای مجموعه‌ای از نسخ خطی بود که امروزه شامل بیش از ۱۰۰۰ اثر در زمینه‌های مختلف مانند حقوق، علوم اسلامی، پزشکی، ستاره‌شناسی، نجوم، ادبیات و سایر رشته‌ها از قرن ۱۴ تا ۱۹ میلادی است. بخش ویژه مؤسسه بوشنیاکی، آرشیوی است که شامل اسنادی مهم برای مطالعه تاریخ بوسنی و هرزگوین و فضای یوگسلاوی سابق می‌باشد.

در زوریخ و در چارچوب مؤسسه، مرکز مستندات جنگ بوسنی و هرزگوین (۱۹۹۲-۱۹۹۵) تأسیس شد، که از آن زمان به جمع‌آوری و کاتالوگ‌کردن تمام منابع موجود، مواد چاپی، تصاویر، ویدئوها و صداهایی که به تهاجم به بوسنی و هرزگوین مربوط می‌شود، می‌پردازد. همچنین یک کتابخانه اطلاعاتی نیز با واژه‌نامه‌ها، دایره‌المعارف‌ها، لغت‌نامه‌ها، آلبوم‌ها، اطلس‌ها و مجموعه‌ای از روزنامه‌ها و مجلات از فضای بوسنی و هرزگوین و کشورهای همسایه ایجاد شد.

نمایندگی مؤسسه در سارایوو در سال ۱۹۹۱ افتتاح شد و حتی در دوران جنگ به فعالیت خود ادامه داد. در سال ۱۹۹۸، ذولفکارپاشیچ تصمیم گرفت که مؤسسه را از زوریخ به‌طور دائمی به سارایوو منتقل کند و در سال ۲۰۰۰ مؤسسه بوشنیاکی - بنیاد عادیل ذولفکارپاشیچ را در وزارت دادگستری فدراسیون بوسنی و هرزگوین ثبت کرد. در مه ۲۰۰۱، در مرکز سارایوو، در خیابان ملا مصطفی باشسکیه ۲۱، مؤسسه به‌طور رسمی افتتاح شد که به فعالیت‌های خود در زمینه تقویت آگاهی ملی بوشنیاکی و هویت تاریخی و فرهنگی بوسنی و هرزگوین ادامه داد و هدف آن اطلاع‌رسانی به نسل‌های آینده در مورد فرهنگ، تاریخ و سنت‌های بوشنیاکی و دیگر ملت‌های بوسنی و هرزگوین بود. تمامی منابع مؤسسه در زوریخ (کتابخانه، آرشیو، مجموعه نقشه‌ها، مجموعه آثار هنری، مجموعه مردم‌شناسی و سایر مجموعه‌های کوچک‌تر) به سارایوو منتقل شدند و مؤسسه بوشنیاکی دوره جدیدی از حیات خود را در بوسنی و هرزگوین آغاز کرد.

مجموعه مؤسسه در سارایوو شامل ساختمان اصلی است که در آن تمامی منابع مؤسسه قرار دارد، گالری آثار هنری، اتاق‌های تحقیقاتی، سالن‌های مطالعه، سالن کنفرانس‌ها و سایر امکانات جنبی، همچنین حمام غازی خسروبیگ است که بخشی از آن به‌عنوان موزه و نمایشگاه هنری و بخش دیگر به‌عنوان فضایی برای رویدادهای عمومی، فعالیت‌ها و برنامه‌های فرهنگی، هنری و آموزشی استفاده می‌شود.

برای طراحی معماری ساختمان مؤسسه بوشنیاکی و بازسازی موفق حمام غازی خسروبیگ، معماران حسن چمالوویچ و احمد کاپیدیچ مسئول بودند که برای این پروژه در سال ۲۰۰۱ جایزه ششم آوریل شهر سارایوو را در بخش جایزه گروهی دریافت کردند. مجموعه مؤسسه ترکیب نادری از معماری اسلامی قرن ۱۶ میلادی، حمام غازی خسروبیگ، با ساختمان جدید و مدرن چندمنظوره‌ای است که در پی روندهای معماری اواخر قرن بیستم ساخته شده است.

مؤسسه بوشنیاکی از زمان تأسیس در سارایوو موفق به دریافت جوایز و تقدیرنامه‌های زیادی شده است که از جمله می‌توان به تقدیرنامه‌ای برای مشارکت در حفظ و احیای میراث فرهنگی-تاریخی بوسنی و هرزگوین از سوی وزیر فرهنگ و ورزش فدراسیون بوسنی و هرزگوین، سالمیر کاپلان در سال ۲۰۱۳ و تقدیرنامه‌هایی از انجمن «آموزش بوسنی و هرزگوین را می‌سازد»، شورای کنگره نخبگان بوشنیاکی، آکادمی موسیقی سارایوو، MDD  مرحمت، شورای ملی بوشنیاکی از نووی پازار، اداره وقف سارایوو، موزه محلی ویسکو و کتابخانه عمومی ماگلاج اشاره کرد.

نسخه‌های خطی شرقی-اسلامی

در مجموعه کتابخانه، جایگاه ویژه‌ای به مجموعه بی‌قیمت نسخه‌های خطی شرقی-اسلامی به زبان‌های عربی، ترکی، فارسی و بوسنیایی اختصاص دارد. این مجموعه شامل 1086 نسخه خطی با 1662 اثر در زمینه‌های الهیات، حقوق، اخلاق، عرفان، فلسفه، منطق، لغت‌شناسی، دستور زبان، بلاغت، ادبیات زیبا، پزشکی، تقویم‌شناسی، نجوم، ستاره‌شناسی و تاریخ است.

این مجموعه نسخه‌های خطی از خریدهای شخصی و هدایا به موسسه بوشنیاک به‌دست آمده که مهم‌ترین آن ها خرید مجموعه نسخه‌های خطی خانواده سیکیریچ از اوگلاوکا در نزدیکی فوینیتسا، مجموعه حاجی حافظ سلیمان از پریزرنا، نسخه‌های خطی از مجموعه مفتی سارایوو و شاعر نیمه اول قرن نوزدهم محمد شاکر مویدوویچ، رئیس‌العلمای بوسنی و هرزگوین حافظ سلیمان شارتسا، مجموعه‌های حاجم افندی کسکنوویچ از تراوینک، سبیتا حاجیچ از موستار، مجموعه اهداشده آلیا شیر بگویچ که شامل نسخه‌های خطی پروفسور انور ملاهالیویچ از توزلا است، نسخه‌های خطی از کتابخانه‌های احمد افندی حجازیچ، ادین پرولا، فیض الله حاجی‌شابانوویچ، خانواده یلتچین از تربت در نزدیکی تراوینک، حافظ محمود افندی ترالیچ، محمد افندی زاهروویچ از بیهاچ، مصطفی دژووه، موزافر فاجینویچ، سید استریک و چندین مجموعه کوچک و نسخه‌های خطی فردی دیگر است.

مجموعه نسخه‌های خطی با دیگر منابع موسسه بوشنیاک غنی شده و در مدت زمان کوتاهی به یکی از مهم‌ترین مجموعه‌های نسخه‌های خطی شرقی در بوسنی و هرزگوین تبدیل شد، به ویژه با توجه به آسیب‌هایی که به منابع نسخه‌های خطی موسسه شرقشناسی در سال 1992 وارد شد و نابودی بسیاری از مجموعه‌های خصوصی در جریان جنگ بوسنی در سال‌های 1992-1995.

نسخه‌های خطی موجود در موسسه بوشنیاک به‌طور سیستماتیک و علمی در سه جلد کاتالوگ نسخه‌های خطی عربی، فارسی، ترکی و بوسنیایی از مجموعه موسسه بوشنیاک (زوریخ، 1997، سارایوو-زوریخ، 2003 و سارایوو، 2018) پردازش شده‌اند. دو جلد اول توسط پروفسور دکتر فهیم نامتاک و پروفسور صالح تراکو و جلد سوم توسط دکتر مصطفی جاهدیچ تدوین شده است.

این مجموعه شامل تعدادی از آثار بی‌نظیر و ارزشمند است. از نظر زیبایی خطاطی و ارزش نسخه‌های خطی، نسخه خطی قرآن محمد حلیمی در 30 جزء از سال 1215/1800 میلادی به‌عنوان یکی از تنها سه نسخه موجود این خوشنویس دربار حائز اهمیت است. از نظر زیبایی خطاطی، به‌موازات این نسخه قرآن، نسخه خطی مثنوی جلال‌الدین رومی قرار دارد که ارزش فرهنگی زیادی دارد، زیرا در آن ذکر شده که این نسخه در سال 1646 در بندباشی سارایوو برای درویشان تکیه مولویه نوشته شده است.

یکی از ارزشمندترین نسخه‌های خطی، اثر «النسب الشریف» است که روزگاری در خانواده چنگیچ بوده و از آنجا به‌عنوان هدیه توسط نوریا چنگیچ از اوژاکا در نزدیکی فوچا به مالکیت شیخ بهاءالدین شهویچ-سیکیریچ درآمده است. این نسخه خطی که متعلق به سال 1621 است، توسط درویش محفوظ بن محمد گلشنی نوشته شده و شامل بیوگرافی و نسب‌نامه پیامبر اسلام حضرت محمد (ص) است. نسخه لوکس تصاویر از این اثر در ترجمه پروفسور دکتر انیس کریچ به زبان بوسنیایی در سال 1998 توسط موسسه بوشنیاک منتشر شده است.

واضح است که نسخه‌های خطی در مجموعه موسسه، به‌ویژه نسخه‌هایی که در سرزمین بوسنی نوشته شده‌اند، ارزش ویژه‌ای دارند. در میان نویسندگان بوسنیایی باید به اثر مصطفی ایوبویچ-شیخ یویو اشاره کرد که کشف بزرگی است زیرا پیش از این کاملاً ناشناخته بود. این اثر در حقیقت تفسیر یک اثر کلاسیک گرامر عربی به‌نام «العوامل المیاه» است که تاکنون در هیچ فهرست نسخه‌های خطی عربی ثبت نشده است.

از دیگر آثار مهم می‌توان به نسخه زندگینامه «دلیل السائرین الی زیارة حبیبی رب العالمین» اشاره کرد که نویسنده آن امام‌زاده (که تنها یک نسخه دیگر آن در کتابخانه واتیکان موجود است) است و مربوط به سال 1661 میلادی است. در فهرست نسخه‌های خطی مهم برای میراث ادبی بوسنیایی، نسخه خطی «معراجیه» سبیتا اوژیچانی که بزرگ‌ترین شاعر دوره عثمانی بوسنی است، جایگاه ویژه‌ای دارد و «معراجیه» به‌عنوان اثر برجسته وی شناخته می‌شود.

این مجموعه همچنین شامل آثار نوشته شده به زبان بوسنیایی با خط عربی است، مانند واژه‌نامه ترکی-بوسنیایی از قرن هجدهم، کتاب‌های درسی از اواخر قرن نوزدهم و اشعار الهامیه و سیریه و غیره.

«تفسیر قرآن» قدیمی‌ترین کدکس موجود در مجموعه نسخه‌های خطی در موسسه بوشنیاک است که نسخه آن در ژانویه سال 742/1342 میلادی به پایان رسیده است. از آثار نادر، می‌توان به اثر «مجموعه الفتاوی» از فقه اسلامی اشاره کرد که تنها یک نسخه دیگر از آن در مجموعه مسجد جدید استانبول موجود است.

موسسه بوشنیاک در سال 2018 ترجمه‌ای از اثر «بهجت التواریخ» را منتشر کرد که با متن فارسی دست‌نویس کامل آن همراه است. طبق تحقیقات مترجم از فارسی، پروفسور دکتر زلجیچ، تا کنون تنها بیست نسخه دست‌نویس از این تاریخ نگاری در جهان ثبت شده است و نسخه موسسه بوشنیاک تنها نسخه‌ای است که در منطقه بوسنی و هرزگوین موجود است.

علاوه بر جمع‌آوری مستمر آثار نسخه‌های خطی، در زمینه دیجیتال‌سازی این آثار نیز اقداماتی انجام شده است. با حمایت مرکز فرهنگی و میراث جمعه الماجد از دبی – امارات متحده عربی و با استفاده از منابع خود، 743 کدکس با 1125 اثر دیجیتال‌سازی شده‌اند. نسخه‌های دیجیتال‌شده به‌طور کامل بر اساس درخواست در دسترس قرار دارند. در آینده برنامه‌هایی برای ادامه دیجیتال‌سازی باقی‌مانده نسخه‌های خطی و قرار دادن آن‌ها در پلتفرم آنلاین وجود دارد.

تمام سه جلد کاتالوگ به‌طور کامل در وب‌سایت موسسه در بخش «کاتالوگ‌ها/جستجو در مجموعه‌ها» در دسترس است.